De pure schilderkunst van Helene Schjerfbeck

Als moderne tentoonstellingsbezoekers zijn we gewend aan grote lichte ruimtes met daarin metersgrote schilderijen. Ik bezocht een expositie over Helene Schjerfbeck in het Haagse Gemeentemuseum.

Door Lea Nieuwhof

De donkere tentoonstellingsruimte waarin de kleine schilderijen uitgelicht zijn schept een intieme sfeer. De formaten van schilderijen staan in millimeters aangegeven. Helene Schjerfbeck, geboren in 1862, was een begaafd meisje, dat al jong een opleiding volgde aan de Tekenschool van het Fins Kunstgenootschap. Met een studiebeurs maakte ze schilderreizen naar Parijs en Bretagne. De eerste schilderijen van deze tentoonstelling laten zien hoe ze is opgeleid in de academische traditie. In deze schilderijen laat ze zien dat ze volledig compositie, vormgeving, kleur en licht donker beheerst. Ze kan een verhaal vertellen, de voorwerpen rangschikken en de kijker overtuigen en uitnodigen om mee te kijken en mee te voelen. Haar toets is altijd trefzeker.

Sfeer belangrijker dan verhaal
In haar kleinere doeken en studies toont ze gevoel voor vereenvoudiging en een compositie met een sterke vlakverdeling. In plaats van een verhaal wordt de sfeer belangrijk. De onderwerpen zijn gekozen om hun picturale mogelijkheden. Het buiten drogende wasgoed was als onderwerpkeuze zo onconventioneel dat het schilderij door de kunstcommissie betiteld werd als duinlandschap. Erkenning krijgt ze voor het genreschilderij Het herstellende meisje, dat geëxposeerd werd op de Wereldtentoonstelling in Parijs in 1889.

Helene Schjerfbeck is fysiek niet sterk en dat beïnvloedde haar leven . Ze vestigde zich na een tijdlang les gegeven te hebben in Hyvinkaa bij haar moeder en werkte een lange periode in stilte. In die tijd veranderde haar onderwerpkeuze. Ze schilderde in zichzelf gekeerde zittende of staande vrouwen. Vrouwen zonder zinnelijke uitstraling of heroïsche kracht. Vrouwen die een leven vullen met simpele alledaagse, zich telkens herhalende handelingen. De schilderijen werden steeds leger en werden opgebouwd uit een aantal eenvoudige vlakken. Met wat summiere details werd de achtergrond aangegeven. Ook schilderde ze stillevens van vruchten.

Monumentale werken
Er groeide een meedogenloze aandacht voor uitdrukking en schilderssfeer. Het grote fysieke gebaar is niet aanwezig, maar toch zijn haar schilderijen ongelooflijk monumentaal. Ze ontwikkelde een handschrift en een beeldtaal, waarin elke streek, richting toets, telt. Haar kleur is niet meteen benoembaar, okerig, groenig, grijzig, zilverig. In een verstild en vergrijsd beeld gebruikt ze soms kleine felle heldere kleuraccenten. Ook in haar vroege werk vallen de sterke licht donker contrasten en compositie op.

Haar lijnvoering en haar vormentaal werden gaandeweg karakteristieker. De rulle houtskoollijnen van de schets bleven hier en daar aanwezig. Contouren vervaagden, hier en daar staan kleine pasteuze streekjes en vlekjes verf. De beeldtaal is simpel en gebaseerd op een paar kleurtonen, licht en donker. Alles is doorleefd en doorvoeld. In haar isolement en eenzaamheid onderging ze invloeden van werk dat ze kopieerde van musea zoals de Hermitage en afbeeldingen uit kunsttijdschriften. Ze nam regelmatig deel aan exposities. De kunsthandelaar Gosta Stenman begon regelmatig werk van haar aan te kopen. Hij organiseerde succesvolle exposities.

Meer concentratie
Helene’s schilderijen werden steeds kariger en geconcentreerder van uitdrukking. Door schrale afgeschraapte stukken is de lichte schildersgrond en de structuur van het doek zichtbaar. De vruchten in haar stillevens zijn op de eerste plaats verfvlakken, een experiment met de mogelijkheden van verf opbrengen en wegschrapen, pasteuze delen en transparantie, kleurvelden met een telkens wisselend vormgegeven contour. Schilderslinnen wordt huid.

Een bijzondere plaats nemen haar zelfportretten in. Op de tentoonstelling is in een zaal de ontwikkeling te volgen van de jonge en bloeiende vrouw, realistisch romantisch geschilderd in zachte natuurlijke huidtinten naar de maskerachtige portretten van een oude schilderes. Steeds meer legt zij het kleed van haar eigen lichaam af en schildert zij de werkelijkheid achter de zichtbare vorm. De laatste portretten. Tekens als een schreeuw. Kleurvegen, weggepoetste vlakken, een zoeken naar het innerlijk dat zich achter het uiterlijk bevindt. Er wordt geen schijn meer opgehouden. Het zijn portretten die je in hun weerbarstige eigenzinnigheid en genadeloze weergave nooit meer vergeet.

Helene Schjerfbeck, Het geheim van Finland, t/m 2 september 2007, Haags Gemeentemuseum, Stadhouderslaan 41, Den Haag, tel.: 070-3381111, e-mail: info@gemeentemuseum.nl, website: www.gemeentemuseum.nl

Lea Nieuwhof is beeldend kunstenaar.