Brassaï:
fotografische kunst van nachtelijk Parijs
In
fotomuseum FOAM in Amsterdam wordt een overzicht getoond van het fotografisch
werk van Brassaï (1899-1984). Hij werd wereldbekend als fotograaf
door zijn persoonlijke visie op Parijs en haar inwoners. Met name de
nachtelijke kant van deze stad fascineerde hem. Op deze tentoonstelling
is zijn grote veelzijdigheid als fotograaf te zien op opnames van deze
metropool. Deze vormen een bijzonder fotografisch document.
Door
Wim Adema
| Brassaï
werd in 1899 geboren in Brasso, Transsylvanië, destijds onderdeel
van het Oostenrijks-Hongaarse rijk. Deze stad behoort tegenwoordig
tot Roemenië en heet nu Brasov. De oorspronkelijke naam van
Brassaï was Gyula Halasz. Hij studeerde aan de Hogere School
voor de Kunsten in Berlijn en vestigde zich vanaf 1924 in Parijs.
Deze stad werd zijn grote muze en inspiratiebron. Hoewel Brassaï
over verschillende grote creatieve talenten bleek te beschikken,
koos hij uiteindelijk voor de fotografie. Hij wist de stad Parijs
en haar inwoners op een heel intense manier te verkennen en met
zijn camera beeldend vast te leggen.
Als
fotograaf gebruikte hij de naam Brassaï, want zijn familienaam
Gyula Halasz werd door hem in gedachten gehouden voor een mogelijke
carrière als kunstschilder. Het schrijven werd naast de
fotografie eveneens belangrijk voor hem. In zijn journalistieke
werk, onder andere voor Harper's Bazaar, combineerde hij zijn
teksten met karikaturen en foto's en gebruikte hiervoor de naam
Brassaï. Dit werk gaf hem eveneens internationale bekendheid.
Als fotograaf ontwikkelde hij een autonoom en kunstzinnig fotografisch
oeuvre. |
|
| |
'Couple
in a Café, near the place d’Italie', c. 1932,
© Estate Brassaï. Succession, Paris. |
Parijs
als inspiratiebron
Brassaï is een bijzonder veelzijdig fotograaf geweest. Op deze
expositie in FOAM zijn opnames te zien van Parijzenaars, graffiti op
de Parijse muren, nachtelijke impressies van de stad, architectuur van
de bruggen, intimiteit van de straten en de ongrijpbare schoonheid en
dynamiek van deze metropool. Ook kunt u impressies van nachtelijk Parijs
bekijken. Deze behoren visueel vermoedelijk tot de mooiste opnames die
door Brassaï gemaakt zijn. Twee voorbeelden:
Avenue
de l'Observation, 1957. Een foto die fascineert door haar
sfeer, mysterieus nachtelijk karakter en fotografische beeldtaal. Rechts
op deze opname bevindt zich in een donkere mist een zwarte schaduw van
een auto, die dwars over het fotobeeld een diffuus maar scherp schijnwerperlicht
naar links laat schijnen. Daarboven (in een horizontaal perspectief)
zijn verstilde schaduwen van bomen, licht van lantaarnpalen, een zeer
donker en klein elektriciteitshuisje en de grafische structuur van een
ijzeren zitbank te zien. Op de achtergrond zijn kleine zachte lichtjes
van andere lantaarnpalen waarneembaar.
Paris Royal, pont Solferino, 1933. Dit is eveneens een indrukwekkend
beeldverhaal. Er is een halve stenen brug met haar onderzijde te zien,
in het donkere water van de Seine, waardoor een prachtige volle ovalen
vorm is ontstaan. Aan de bovenkant van dit fotobeeld zag ik grafische
verticale steensporen, terwijl de onderkant van de onderdoorgang weerspiegeld
wordt in het stilstaande water van de Seine. Door de opening van de
brug is in de verte de structuur waar te nemen van de lange pont Solferino.
Deze foto vormt voor mij een prachtig nachtmoment met schitterende licht-
en donkercontrasten. De mist veroorzaakt een mysterieuze intimiteit.
'Paris
de Nuit'
| 
|
In
dit boek uit 1933 heeft Brassaï een groot aantal opnames
van nachtelijk Parijs bij elkaar gebracht. Het werd een internationaal
gewaardeerde uitgave en deze maakte hem tot een bekend en veelgevraagd
fotograaf. In de 'Photo's inedités', onder redactie van
Paul Morand, toont Brassaï het onbekende leven uit de Franse
hoofdstad. In en rond Montparnasse zwierf hij 's-nachts met zijn
camera en maakte beelden van duistere straten en stegen, in een
atmosfeer van verval en het nachtleven met pooiers, prostituees
en zwervers. Aanvankelijk werkte Brassaï met een Voigtländer
Bergheil-camera en gebruikte hij glasplaten van 6,5 bij 9 cm.
Later werd het fotograferen voor hem gemakkelijker door de komst
van de nieuwe rolfilmcamera. |
'View
through the pont Royal toward the pont Solférino', c. 1933
© Estate Brassaï. Succession, Paris. |
|
Brassaï:
'La nuit n'est pas le négatif du jour. En réalité
ce ne sont pas les mêmes images.'
La
Rue
Het dagelijks leven in Parijs, maar ook in andere steden zoals Madrid,
gaf de fotograaf Brassaï veel inspiratie. In de straten van Parijs
liet hij vaak de aantasting en het vergane karakter van steegjes en
hotels zien. Hij visualiseerde deze vergane glorie door het tonen van
haar geheimzinnigheid, schoonheid en vergankelijkheid en realiseerde
hiermee een zeer persoonlijke beeldtaal. Enkele voorbeelden:
In
de opname van 'La Rue Guincompaix' uit 1932 zag ik
een donker en verwaarloosd klein hotelletje, met een muur met veel vochtplekken
en losgeraakte affiches, die in de wind bewegen. Deze foto heeft een
inktzwart karakter, met linksonder een schemerig donker raam met half
open gordijnen, waaronder een diffuus licht tevoorschijn komt. Misschien
toch een teken van leven? Rechts op deze foto bevindt zich een doodlopende
straat, leeg en schijnbaar zinloos.
Op
de foto 'Paris', 1932/33, zie je in en boven een
regenplas bewegende onderbenen van passanten weerspiegeld, een verrassende,
regenachtige straatimpressie. De fotograaf maakte de opname op het 'moment
suprême' en liet beweging, licht en donker in een uniek
fotomoment samenvallen.
Op
'Conversation in Madrid', 1950, een foto van 40 x
60 cm, heeft Brassaï twee zwartgeklede oudere mannen verticaal
in een langgerekte positie gefotografeerd. Naast de dynamiek en kracht
van deze opname, is ook hun intimiteit zichtbaar. Tussen de zwarte jassen
van de twee mannen is een spannende, kleine lichtstrook zichtbaar, terwijl
hun gezichten elkaar bijna aanraken. Dit is magistrale portretfotografie,
gemaakt in Spanje.
Een
trap in Montmartre
Dit fotobeeld uit 1937 laat een andere kant van Brassaï's fotografische
meesterschap zien. Op de foto keek ik vanuit de rechterbovenzijde de
diepte in. Een lange aflopende trap verdwijnt linksonder in de diepte
van een onbekend ochtendperspectief. De traptreden zijn in deze foto
ongelofelijk gelijkmatig gefotografeerd en ritmisch-dynamisch van karakter.
In deze dynamiek volgen de bomen rechts eenzelfde beweging naar beneden.
Aan de onderkant van de trap laat ochtendmist het begin van de dag zien.
Kleine tussenliggende rustplateaus geven dit prachtige fotobeeld extra
visuele rustpunten.
Graffiti en Portretten
De graffiti in Parijs had de speciale interesse van Brassaï. Hij
verzamelde hiervan talloze vormen. Met name de ruw ingekraste afbeeldingen
in muren trokken zijn aandacht. De diepdoorgroefde, holle doodsgezichten
fascineerden hem. Hiervan maakte hij honderden foto's. Van de series
'Graffiti' zijn op deze expositie een zestal opnames aanwezig. 'The
Sun King' uit 1945/1950 is een mooi voorbeeld hiervan. Het is de weergave
van een koning; zijn kroon bestaat uit hoog gesneden ruwe verticale
lijnen in steen, terwijl het gezicht met het karakter van een doodshoofd
heel indringend is. Brassaï
heeft in Parijs ook talrijke kunstenaars, schrijvers en vrienden geportretteerd.
Op deze tentoonstelling zijn een aantal portretten aanwezig, zoals die
van Pablo Picasso, Henri Matisse en Jean Genet.
| Hun
karakter werd door hem subtiel, maar indringend vastgelegd.
Bijdragen
voor tijdschriften
Op deze tentoonstelling zijn in een aantal vitrines tijdschriften
te zien waaraan Brassaï heeft meegewerkt. Het tijdschrift
Minotaure is hiervan een goed voorbeeld. In nummer 5, mei 1945,
zijn foto's van hem geplaatst bij een tekst van André Breton,
een Franse schrijver en surrealist. Bij de tekst: 'La beauté
sera convulsive- entre les haies de mes anges bleues de l'argonite
et la grande barrière australiënne' staan op pagina
elf fotografische impressies van zijn reis naar dit Australische
rif.
De
fotograaf als kunstenaar
Brassaï fotografeerde vanuit de rust van het moment en nam
de tijd voor een foto. Met name in de periode dat hij met de Voigtländer-camera
werkte, duurde een foto-opname vaak vijf of meer minuten en gebruikte
hij ook een statief. Deze werkwijze stond haaks op de ontwikkelingen
in de toenmalige fotografische wereld, waar beweging en dynamiek
belangrijk waren. Van deze ontwikkelingen trok Brassaï zich
niets aan en bleef op zijn eigen manier als fotograaf werkzaam. |
|
| 'Streetwalker,
near Place d’Italie', 1932,
© Estate Brassaï. Succession, Paris. |
Deze
expositie heeft eenzelfde rustige uitstraling. Op de grijze wanden zijn
de foto's mooi ingelijst opgehangen, er is een zacht-wit passe-partout
gebruikt en de foto's hebben een zwarte, nauwelijks opvallende omlijsting.
De belichting van de fotobeelden is bijzonder goed en verstild van karakter.
De grote wandteksten geven goede en heldere informatie. Het is een zeer
uitnodigende en inspirerende fotopresentatie geworden, die recht doet
aan de grote kwaliteiten van Brassaï als fotograaf en kunstenaar.
Brassaï,
retrospectief, t/m 4 december 2019, Foam, Keizersgracht 609, Amsterdam.
Website: www.foam.org.
Wim
Adema is beeldend kunstenaar en fotograaf en publiceert regelmatig artikelen
over beeldende kunst in diverse media.
