Dwarsverbanden:
KUNST ruiken, voelen, horen en zien
Een
noviteit in het Van Abbe Museum in Eindhoven. Het museum nodigt zijn
bezoekers van de tentoonstelling 'Dwarsverbanden' uit om een Picasso
te voelen en een Constant Permeke te ruiken. Het lijkt een buitenissige
vorm van kunstbeleving, maar is een logisch gevolg van Van Abbe's
ambitie om nieuwe verbanden en associaties in zijn bestaande collectie
op te roepen.
Door
Peter van Dijk
| De
bezoeker staat in deze aanpak centraal, hij is degene die de tentoonstelling
ondergaat en daarbij mogen al zijn zintuigen een rol spelen. Het
is dit keer dus niet de conservator, de tentoonstellingsmaker,
die de bedoelingen van een kunstenaar duidt en in een groter kader
plaatst.
Conservator
Diana Franssen, die na dertig jaar trouwe dienst met deze tentoonstelling
afscheid neemt van haar werk, legde aan het Eindhovens Dagblad
uit: "We hebben voorheen vaak theorie en teksten laten prevaleren.
We wilden nu de mens, het gevoel, weer terug in de zalen."
|
|
| |
Dwarsverbanden
in de collectie van het Van Abbemuseum 2021. Foto: Joep Jacobs. |
Ruiken
Gevoel en nog veel meer is zeker weer terug in de Van Abbezalen. Naast
het schilderij 'De Zaaier' (1935) van de Vlaamse schilder Constant Permeke
hangt een houten bakje met geurkaartjes. Je mag er aan ruiken, je mag
ze ook meenemen. Volgens het kaartje ruikt 'De Zaaier' als aarde na
een regenbui. Het geurkaartje naast 'Hommage à Apollinaire',
een schitterend schilderij van Marc Chagall, legt uit dat de geur correspondeert
met de contrasten bij Chagall, zoals stevig versus subtiel, stoer versus
bescheiden en warm tegenover koud. Ik vind dit nogal geforceerd verwoord,
het kaartje ruikt eerder naar een nieuw leren jasje en contrasten zie
ik nauwelijks. Het schilderij 'De Hommage' maakt vooral indruk door
de suggestie van harmonie, een vrouw en man met één gezamenlijk
paar benen in een cirkel met de bekende aangename Chagall-kleuren, rood,
wit, groen en goud.
Een spectaculair effect van deze multisensatie-aanpak van het Van Abbe
is dat de slechtziende bezoeker een kunstwerk kan 'zien' door het te
voelen. Zo is van Picasso's 'Buste de femme' (1943) een afgietsel
gemaakt in kunststof, dat naast het origineel is opgehangen. Ook de
Chagall is op een voelreliëf te 'zien'. Het voelen
doet mij persoonlijk niet veel, maar een blinde ongetwijfeld wel. Voor
diens begrip is onder alle tentoongestelde werken een uitleg in braille
aangebracht. Het is een mooi initiatief van het Van Abbe. In andere
musea wordt de groep van gehandicapte bezoekers meestal vergeten, slechts
een enkele keer wordt er voor hen een speciale rondleiding georganiseerd.
Alle
zintuigen
Fraai is dus dat zowel de invalide als de valide bezoeker van deze Van
Abbebenadering kan genieten, kunst kan opeens met alle zintuigen beleefd
worden. Aaibare wandtapijten, kleurige wanden, voelreplica's,
braille, geurkaartjes, teksten en zichtbare kunstwerken. Het Van Abbe
beoogt met 'Dwarsverbanden' de bezoeker de bestaande collectie van het
museum op een geheel nieuwe wijze te laten beleven. Door relaties te
suggereren tussen kunstenaars en hun kunstwerken die niet vanzelfsprekend
zijn. Door verbanden te leggen tussen stromingen, door beïnvloeding
van kunstenaars door vakbroeders te laten zien, of de invloed van actuele
problemen op de kunst, zoals de opwarming van de aarde. De bedoeling
is duidelijk, namelijk om de creatieve associaties van de bezoeker te
stimuleren.
Het parcours is chronologisch, de drie etages hebben ieder een eigen
tijdsvak en een eigen kleur, maar gaandeweg raak je de tijd kwijt. Op
de helft van het expositietraject kom je een wand vol vrouwenportretten
van Marlène Dumas tegen, kunstwerken uit de volle actualiteit
en aan het eind van de tentoonstelling gaat het nog steeds over de actualiteit,
ditmaal om de grote zorgen over onze planeet.
Vogelverkoper
Al meteen in de eerste zaal een mooi voorbeeld van mogelijke dwarsverbanden
rond 'Le Marchand d'oiseaux' (De Vogelverkoper) (1962), een olieverf
van de Cubaanse surrealist Wifredo Lam. Lam ging in 1924 naar Madrid
om zich verder te bekwamen in het schildersvak.
| 
|
Hij kreeg vele tentoonstellingen in Spanje, maar sloot zich in
1938 aan bij de Spaanse republikeinen die tegen Franco vochten.
Twee jaar later vluchtte hij naar Frankrijk. In Parijs ontmoette
hij Picasso, die hem in zijn vriendenkring introduceerde. Toen
de nazi's Frankrijk binnenvielen vluchtte hij opnieuw, terug naar
zijn geboorteland. 'De Vogelverkoper' is een grappig kubistisch
wezentje met een klein verkopertje op zijn kop, dat een duif te
koop aanbiedt. De invloed van Picasso is onmiskenbaar. Naast Lam
hangt dan ook diens 'Buste de femme' (1943). Zowel 'De buste'
van Picasso als 'De Vogelverkoper' van Lam hangen als voelreliëfs
in deze zaal. |
Dwarsverbanden
in de collectie van het Van Abbemuseum 2021. Foto: Joep Jacobs. |
|
Op
zijn terugreis naar Cuba ontmoette Lam op Martinique de dichter Aimé
Césaire, die net zijn meesterwerk 'Terugkeer naar mijn geboorteland'
had gepubliceerd, een aanklacht tegen kolonialisme en slavernij. Césaire
had in 1934 samen met de dichter en latere president van Senegal, Léopold
Senghor, in Parijs het antikoloniale literaire tijdschrift L'Étudiant
noir (De zwarte student) gesticht. Uit dit blad ontstond de politieke
beweging 'négritude'. Na de Tweede Wereldoorlog werd Césaire
lid van het Franse parlement namens Martinique. Hij werd na zijn dood
in 2008 bijgezet in de Franse heldentempel, het Panthéon. In
de vitrine naast Lams 'De Vogelverkoper', dat het Van Abbe in 1962 verworven
heeft, kun je het gedicht lezen en nog veel meer over deze dichter en
revolutionair Césaire te weten komen. Wel flink wat leeswerk
voor de bezoeker die dit allemaal wil weten. Twee schilderijen, één
literair essay en een vracht dwarsverbanden.
Overtuigend
Een overtuigend resultaat van het denken in dwarsverbanden levert de
zaal met werk van Marlène Dumas, Sanja Ivekovic en Iris Kendril.
'Models' van Marlene Dumas is opgezet in het bekende Dumasstramien.
Een lange wand vol portretten. Precies honderd tekeningen van vrouwen,
in gewassen inkt, in vier rijen boven elkaar. Hier en daar zijn ogen
met pastelkrijt ingekleurd. Soms komen de vrouwenportretten uit schilderijen
van oude schilders, Rembrandt, Vermeer, Cranach, soms zijn ze gemaakt
naar foto's van bekende personen, Anita Ekberg, Paloma Picasso,
Yoko Ono, Brigitte Bardot of bekende fotomodellen. Er is een uitzondering:
de kop van een slang. Het gaat Dumas niet om het individu, maar om het
beeld van vrouwen door de tijd heen. Met de slangenkop verwijst Dumas
in ieder geval naar het prototype als verleidster.
Dumas tekent en schildert niet om oppervlakkige schoonheid te laten
zien, het gaat haar om de betekenis van het beeld. Om menselijke gevoelens
als angst, kwetsbaarheid, erotiek. Een wand overvol portretten overweldigt
meteen bij de eerste confrontatie. Een rustige zorgvuldige bestudering
leert hoe er in de loop der tijden naar de vrouw gekeken is. En, hoe
kijken we nu? Dat is een vraag die de kijker natuurlijk zelf mag beantwoorden.
Maar twee andere vrouwelijke kunstenaars in deze zaal geven alvast hún
antwoord. Ze zetten vrouwen als heldinnen neer.
Nieuwe
context
De Kroatische kunstenares Sanja Ivekovic, fotograaf, beeldhouwster en
installatiekunstenares, plaatst zeven Kroatische verzetsheldinnen tegen
het fascisme tijdens de Tweede Wereldoorlog in een nieuwe context. Deze
jonge vrouwen werden gemarteld en vermoord. Een enkele van hen is vereerd
met een beeld of plaquette in Zagreb, maar de heldinnen zakken steeds
dieper weg in het bodemloze collectieve geheugen. Ivekovic heeft hun
namen gemonteerd in gelikte affiches van moderne reclamegirls. Ze krijgen
door de glamour van het affiche een nieuw leven. Haar installatie van
geshopte foto's laat de kracht van propaganda zien, die ook al werkte
in de fascistische republiek Kroatië en nog altijd werkt, gehuld
in onze moderne reclameboodschappen. Dit kunstwerk van Ivekovic is eerder
te zien geweest in New York onder de titel 'Sweet Violence' en in Londen
als 'Unknown Heroine'. In Eindhoven luidt de titel 'Gen XX'.
| Naast
de Ivekovic-opstelling staat een portret van de zwarte activiste
Angela Davis in olieverf, van Iris Kensmil. Deze kunstenares portretteert
personen die belangrijk zijn in de zwarte emancipatie. Zij zegt
zelf: "Ik gebruik bewust een Europese wijze van schilderen
van licht. De personen die ik portretteer krijgen daardoor een
presentie, waarmee ik hun belang wil benadrukken, op respectvolle
wijze."
Dat doet denken aan Marcus Garvey (1887-1940), de oervader van
Black is Beautiful, de Jamaicaanse vakbondsman, die zij ook portretteerde,
onder de titel 'Here the new negro begins' (1970). Ook elders
te zien op deze tentoonstelling. |
|
| |
Dwarsverbanden
in de collectie van het Van Abbemuseum 2021. Foto: Joep Jacobs. |
Kenswil heeft eenzelfde soort commentaar bij dit schilderij. "De
neger heeft zijn plaats in de geschiedenis veroverd, getuige het feit
dat Garvey de wanden van blanke musea sierde."
Muziek
Conservator Franssen heeft tientallen van die clusters 'verbonden'
werken bij elkaar gezet. Mondriaans 'Compositie XIV' (1913), overigens
ook te beluisteren als muziekstuk van Sachit Ajmani, hangt naast een
'Reliëf' van Ad Dekkers uit 1965, een reliëf van Jan Schoonhoven
uit 1964 en 'Attese' (Verwachtingen) uit 1960 van Lucio Fontana, een
voorman van de conceptuele kunst. Fontana probeerde de traditionele
schoonheid onderuit te halen, in het geval van 'Attese' door een lange
snede in een strak wit doek te schilderen, die in het midden opbolt
en schaduw vangt. Het werd nieuwe schoonheid in perfecte maatvoering
en daarin sluit hij voortreffelijk aan bij de reliëfs van Dekkers
en Schoonhoven en de composities van Mondriaan. Een mooie vondst is
om Karel Appels 'De veroordeelden. Hommage à Rosenberg' (1953)
naast Luceberts 'Prinsenpaar' (1962) op te hangen. Beide figuurstudies
van twee echtparen winnen aan kracht in deze onderlinge competitie.
Het
is zeker een originele ingeving om de museumbezoeker een complete zintuigelijke
beleving te willen bereiden. Tijdens het daadwerkelijk beleven van dit
totaalpakket blijkt dat er grenzen zijn aan de wens om dit allemaal
te ondergaan. Net als in het dagelijkse leven wil een mens niet voortdurend
alles in zijn omgeving ruiken, voelen, horen en zien. In het museum
heb je soms geen zin om alweer een document te lezen, naar een muziekstuk
te luisteren of een bijbehorend gedicht te lezen. Bovendien helpen,
volgens mij, sommige zintuigen niet een kunstwerk intenser te beleven.
De schoonheid van een geschilderde hooiberg wordt niet intenser als
de geur van hooi je neus inwaait. Of wordt een zeezicht mooier als je
de meeuwen hoort krijsen?
De
zeggingskracht van een kunstwerk ligt in zaken als onderwerpkeuze, compositie,
kleurgebruik en vakmanschap. De bijzondere kracht van de beeldende kunstenaar
ligt juist in de beperking. Overigens hoef je niet alles in een ochtend
of middag te beleven. Deze tentoonstelling blijft nog tweeëneenhalf
jaar te zien, tijd genoeg om geregeld terug te komen. Wat dat betreft
is de gekozen opzet geschikter voor Eindhovenaren dan de rest van het
land.
Karel
I
| 
|
Op
de golf van historische openheid is de kelderetage van het museum
ingericht om de geschiedenis van het Van Abbemuseum te belichten.
Die is niet alleen maar fraai. Henri van Abbe begon in 1900 een
sigarenfabriek in Amsterdam, die hij vanwege allerlei arbeidsonrust
naar Gestel en later naar Stratum verplaatste. De fabriek had
maar één sigarenmerk, Karel I genoemd, naar de Britse
koning die het roken populair had gemaakt om er vervolgens accijns
op te heffen. De tentoonstelling laat met foto's en tijdschrift-verslagen
zien hoe de tabak voor de Karel I-sigaar verbouwd, geoogst en
verwerkt werd door bruine koelies in Nederlands Indië. |
Dwarsverbanden
in de collectie van het Van Abbemuseum 2021. Foto: Joep Jacobs. |
|
Hoewel
Van Abbe gold als een verlichte werkgever, stopte zijn aanpak blijkbaar
bij de landsgrens. Met deze korte inkijk in zijn eigen verleden handelt
het Van Abbe-museum in de geest van de tijd, transparant en niet bang
deze vlek in de geschiedenis te tonen. Leefde Henri van Abbe in deze
tijd dan had hij als liberaal werkgever deze kleine expositie ongetwijfeld
goedgekeurd.
Dwarsverbanden, collectiepresentatie, nog te zien t/m 1 juli
2024, Van Abbemuseum, Stratumsedijk 2, Eindhoven. Website: https://vanabbemuseum.nl.
Peter
van Dijk is journalist.
