Jan Doms: Als de verbeelding botst op de werkelijkheid

Omarm veranderlijkheid, want soms wordt de fantasie door de werkelijkheid ingehaald. Het maken van een kunstwerk vereist een frisse blik, lef, moed en het doorzettingsvermogen om ook een tweede of derde poging te wagen als het niet direct lukt. Dit vraagt om souplesse en creativiteit, kwaliteiten die Jan Doms als geen ander belichaamt.

Door Han de Kluijver

We leven in een tijd waarin activisme opleeft. Klimaat, oorlog, ongelijkheid: de zorgen zijn legitiem en urgent. Kunst kan daarbij een anker zijn. Reflectie en creatief bewustzijn kunnen leiden tot nieuwe betrokkenheid bij de wereld, tot verbondenheid. En precies die verbondenheid hebben we nodig om onze samenleving menselijk te houden. Voor de dertigste editie van Beeldentuin Ravesteyn in Heenvliet ontwierp Jan Doms een indrukwekkende en gedurfde installatie: een neerstortende bommenwerper van kogelvrij glas, verstrengeld met een boom. Daarnaast bedacht hij een onderzeeboot, drijvend in de slotgracht, gevuld met torpedo's. Het derde object is een Humvee (Amerikaanse legerjeep – red.) in de ruïne op het terrein.

De bommenwerper alleen al was een gigantisch project: hij is meer dan tien meter lang, opgebouwd uit zo'n zestigtal driehoekige panelen van 2 x 8 mm dik gelaagd floatglas, samen goed voor 1600 kilo. Deze platen zouden aan een netwerk van hijsbalken en staaldraden worden opgehangen tussen de takken van een boom. Maar tijdens het takelen begaf een verbinding het. De platen vielen en een aantal verbrijzelden. Het kunstwerk veranderde op slag van 'neerstortende bommenwerper' in 'neergestorte bommenwerper'.

In de verbeelding is alles mogelijk
Doms liet zich niet uit het veld slaan. In zijn visie is kunst juist datgene wat kan meebewegen, transformeren, opnieuw geboren kan worden. Zijn werk toont dat kunstenaars de kracht hebben om hun ideeën te hervormen, te verdiepen en opnieuw betekenis te geven. Kunst maken vereist niet alleen technische vaardigheid, maar ook reflectie, lef, en de bereidheid om te mislukken. Op de scherven van de aangepaste installatie werd door Hasmik Tangyan de performance 'Crash' opgevoerd, begeleid door de klanken van een doedelzakspeler. Het resultaat was even poëtisch als rauw. Verbeelding en werkelijkheid raakten verstrengeld. De performance werd een antwoord op de chaotische wereld waarin we leven; een poging om grip te krijgen op wat vervliegt, vergaat en steeds verandert.

Waarom kunst verbeeld moet worden
Kunst ontstaat niet in een vacuüm. Ze weerspiegelt, bevraagt en transformeert de wereld waarin we leven. Maar om haar rol werkelijk te kunnen vervullen, moet kunst zichtbaar worden gemaakt, moet ze kunnen verbeelden. In een tijd waarin informatie ons overspoelt en verbeeldingskracht dreigt te verdwijnen in het geweld van het nieuws, is het des te belangrijker, dat kunstenaars vorm geven aan ideeën, gevoelens en verhalen die anders mogelijk niet uitgedrukt worden of onverteld blijven. Verbeelding is geen luxe, maar noodzaak. In die zin is de taak van de kunstenaar niet slechts het maken van 'mooie dingen', maar het zichtbaar maken van datgene wat normaal gesproken aan onze blik ontsnapt. Denk aan emoties die moeilijk onder woorden te brengen zijn, aan conflicten die we liever negeren, of aan dromen die nog geen plek hebben gekregen in het publieke debat. Kunst kan daar een ruimte voor creëren, een ruimte waarin we kunnen twijfelen, verdwalen, of juist een glimp opvangen van iets nieuws.

Kunst die niet alleen esthetisch wil behagen, maar die confronteert, ontregelt en uitdaagt, is essentieel in een tijd waarin maatschappelijke discussies verharden. Juist in het ontregelen schuilt een kracht. Door bestaande kaders te bevragen, bevrijdt kunst ons van vastgeroeste denkbeelden. Dat geldt niet alleen voor de toeschouwer, maar ook voor de maker. Jan Doms laat met zijn werk zien dat falen, toeval en mislukking geen eindpunt vormen, maar juist deel zijn van het creatieve proces. De neergestorte bommenwerper was misschien geen uitvoering van het oorspronkelijke plan, maar het resultaat werd minstens zo betekenisvol en misschien wel meer. Kunst kan als geen ander mensen met verschillende achtergronden en opvattingen verbinden, simpelweg omdat ze ons uitnodigt om anders te kijken en dus om anders te denken.

Meer dan esthetiek
De drie sculpturale composities van Jan Doms zijn meer dan esthetische objecten. Ze nodigen uit tot reflectie en tot het stellen van vragen in plaats van het geven van antwoorden. In plaats van kunst te beschouwen als iets decoratiefs, legt Doms de nadruk op de sociologische en maatschappelijke context waarin kunst functioneert. In 2018 won hij de Bernardine de Neeve-prijs met zijn architectonische en dynamische glassculpturen. Het is een erkenning van zijn vermogen om te verrassen, te verstoren en te verbinden. Want dat is wat kunst volgens Doms doet: het verbindt mensen, meningen en perspectieven – juist door grenzen op te zoeken.

Kunst als noodzakelijke verbinder
Daarmee laat hij ook zien dat kunst geen vrijblijvend vermaak is, maar een cruciale verbinder in onze samenleving. Kunst nodigt uit tot openheid, tot andere manieren van kijken. Door grenzen te verkennen, opent ze de deur naar meer kennis, inzicht en empathie. Dat is wat kunstenaars als Doms ons geven: niet alleen beelden, maar visies en soms zelfs een beetje grip op een wereld die uit elkaar lijkt te vallen.
In een tijd waarin technologie, polarisatie en algoritmes steeds meer bepalen hoe we ons tot elkaar verhouden, is het des te belangrijker dat we de verbeelding blijven voeden. Kunst verbeeldt wat politiek niet kan zeggen en wat wetenschap niet kan voelen. Ze is, in haar beste vorm, een noodzakelijke taal van de ziel, een taal die Jan Doms goed beheerst.

Het werk van Jan Doms herinnert ons eraan dat verbeelding een daad van verzet kan zijn, tegen oppervlakkigheid, tegen één-dimensionaliteit, tegen de logica van controle. In elk kunstwerk schuilt een uitnodiging: om opnieuw te kijken, om vragen te stellen, om geraakt te worden. Dat is waarom kunst verbeeld moet worden – niet alleen omwille van schoonheid, maar omwille van menselijkheid.

Han de Kluijver is architect bna bni bnsp.