Het moederschap in de beeldende kunst

'GOOD MOM / BAD MOM – De moedermythe ontrafeld' is een grootschalige groepstentoonstelling in het Centraal Museum in Utrecht, waarin de vele vormen van het moederschap aan bod komen. Een intensieve verkenning van materniteit in de beeldende kunst.

Door Joke M. Nieuwenhuis Schrama

Voor het campagnebeeld is het werk van Helen Verhoeven (1974), 'Mother 4', gebruikt, haar schilderij uit 2013 in olieverf op doek. Werken van meer dan zestig kunstenaars uit heden en verleden hebben een plaats gekregen in deze uitgebreide tentoonstelling. Meer vrouwelijke dan mannelijke kunstenaars, iets dat inherent is aan dit thema. De tentoonstellingsmakers Heske ten Cate en Laurie Cluitmans hebben voorafgaand aan de tentoonstelling gedegen onderzoek gedaan. Evengoed is er werk van zo'n veertien mannelijke kunstenaars te zien.

Moederschap in de kunstgeschiedenis
De grote zalen in de voormalige Stallen op de begane grond van het Centraal Museum zijn geheel voor deze tentoonstelling ingericht, inclusief de annex en entresols. Ik heb er ongeveer twee uur doorgebracht, zonder de introductiefilm aan het begin van het parcours te bekijken. Die bekeek ik wel als afsluiting. In de film gaan drie kunstenaars uit de tentoonstelling in gesprek met het curatorenduo.

Het Centraal museum is het eerste kunstmuseum in Nederland dat een dergelijk thema op deze schaal presenteert. Cluitmans, co-curator: 'Het moederschap geldt als een van de meest universele menselijke ervaringen. Toch wordt het zelden in volle complexiteit en diversiteit verbeeld. 'Good Mom/Bad Mom' daagt gevestigde normen over 'goede moeders' uit door bewust voor stemmen te kiezen die je het minst hoort in de kunstgeschiedenis: De vrouwelijke en queer kunstenaars. We laten op deze manier verhalen horen die lang niet mochten bestaan, zowel binnen de kunst als daarbuiten'.

Maria de goede moeder, met en zonder aureool
Moeder aller moeders ofwel vrouw aller vrouwen, ook Maria komt aan bod in deze tentoonstelling. Zij is wel de bekendste moeder uit de westerse kunstgeschiedenis. Vaak geschilderd door mannen, maar een werk van de Italiaanse Artimisia Gentileschi (1593-1656), 'Moeder en Kind', is hierop een uitzondering. In dit tafereel legt de moeder haar kind aan de borst, al een flinke baby waarmee de moeder enige moeite lijkt te hebben. Moeder en kind zonder aureool. De baby houdt een takje met twee kersen vast, dat zou symbolisch verwijzen naar de hemelse volmaaktheid van deze vrucht die het kind achter zich heeft gelaten, en daarmee ook de lijdensweg die het als mens – ter redding van de mensheid – nog te wachten staat. Ook is een paneel te zien van een onbekende Zuid-Nederlandse kunstenaar, gemaakt in de periode 1525-1534, getiteld: 'Heilige Maagschap' (= de uitgebreide heilige familie van Jezus Christus). De geaureoolde figuren die in de voorste gelederen staan, zijn voor alle duidelijkheid van een naam voorzien. Onder de aanwezige moderne kunst is de 'Giantess Cloak' te zien van Emmeline de Mooij (1978). Zij liet zich inspireren door de 'Mantelmadonna' en creëerde voor deze tentoonstelling een gigantische cape. In de middeleeuwen was dit een symbolische manier om een christelijke Mariafiguur uit te beelden. Groepen mensen en kinderen zouden hieronder kunnen schuilen om zich beschermd te voelen. De Mooij heeft de cape handgemaakt van tweedehands kleding.

Uterus behang
De tentoonstelling omvat veel aparte hoeken en kabinetten. Een wand is bedekt met behang, een ontwerp van Annette Messager (1943), waarvan ik aanvankelijk dacht dat het patroon uit vlinders bestond, of vleermuizen. Het zijn echter baarmoederfiguurtjes. Messager heeft (op hilarische wijze) sommige van deze figuurtjes vervormd, zoals een uterus (baarmoeder) waarvan één eierstok naar boven is gericht, met een handje eraan waarvan de middelvinger omhoog steekt. Op het behang zijn werken in inkt op papier gehangen van Caroline Walker (1982). Het zijn taferelen die voorkomen op de kraamafdelingen van ziekenhuizen, met als titels: 'Maternity 3', '4', '17' en '21'.

Zelfbeschikkingsrecht
Dan patricia kaersenhout (1966). Het lijkt tegenwoordig bon ton om als kunstenaar je naam geheel in onderkast te schrijven, al dan niet in navolging van herman de vries. Haar werk 'Of Palimpsests and Erasure' uit 2021 bestaat uit prints, gebaseerd op het boek van de Duits-Nederlandse kunstenaar en botanicus Maria Sibylla Merian (1647-1717), 'Metamorphosis Insectorum Surinamensium'. Het toeval wil dat ik de Nederlandse film 'Metamorphosis' kortgeleden heb bekeken, waarin het leven en werk van Merian op muzikale en kunstzinnige wijze wordt getoond. Voor haar planten- en insectenstudies in Suriname maakte Merian gebruik van tot slaaf gemaakte vrouwen. Deze zwarte vrouwen hadden via inheemse indianen een schat aan kennis vergaard over planten met een geneeskrachtige werking. Die wijsheid werd overgenomen door Europese wetenschappers. De vrouwen deelden onderling ook het gebruik van plantzaden, met name die van de pauwenbloem die een abortus zou opwekken, om zodoende hun kinderen het lot van de slavernij te besparen. Doordat Merian die kennis ook weer deelde, werd het verboden de betreffende planten te kweken, waardoor deze vrouwen hun zelfbeschikkingsrecht werd ontnomen. 'Erasure' verwijst naar de actie van verwijderen, 'Palimpsest' verwijst naar een document dat uitgewist is, maar waar de eerdere teksten nog wel doorheen schijnen. Kaersenhout brengt deze vrouwen en hun verhalen terug in de geschiedenis. Ook in de al genoemde film 'Metamorphosis' uit 2023 van filmmaker en mediakunstenaar Pim Zwier, komt het gebruik van deze planten aan de orde.

Sheela na Gig
Van Emma Talbot (1969) is onder meer de bijzondere 'Mother Earth' installatie te zien. Een soort baldakijn, opgebouwd rond een metalen structuur, met door haar met de hand beschilderde zijden paneeldoeken, diverse taferelen voorstellend. Het is een groenige ruimte waarin je kunt staan. Het plafondpaneel toont een groot Sheela-na-gig figuur, die haar vagina wijd open spert om het universum te onthullen. Deze voorchristelijke vrouwfiguren, soms onherkenbaar gestileerd, zijn op veel plaatsen op de Britse eilanden en in Ierland aangetroffen op muren van oude gebouwen. Ook wel in Frankrijk, Spanje en Portugal, langs pelgrimsroutes.

ABC
Dit is slechts een kleine greep uit alle tentoongestelde werken. Het zijn kunstenaars van kaliber, maar ook minder bekende, van wie de werken zonder meer in het thema passen. Bij de tentoonstelling is een catalogus uitgegeven in de Engelse taal 'Mothering Myths, An ABC of Art, Birth and Care', samengesteld door het curatorenduo, met diverse bijdragen. Het boek bevat nog meer wetenswaardigheden, verwijzingen en bronnen naar aanleiding van hun doorwrocht onderzoek: ISBN 9789493246423.

GOOD MOM / BAD MOM, De moedermythe ontrafeld, nog t/m 14 september 2025, Centraal Museum, Agnietenstraat 1, Utrecht. Website: www.centraalmuseum.nl.