Dora Maar
een fascinerende fotografe

Als men de biografie van Mary Ann Caws leest over de Franse kunstenares Dora Maar (1907-1997), dan wordt men geconfronteerd met een complexe, heel intense persoonlijkheid. Als fotografe, schilderes en dichteres, maar zeker ook als muze en vriendin van talrijke belangrijke intellectuelen en kunstenaars gaf zij blijk van een intelligente, creatieve en ondefineerbare vrouwelijke persoonlijkheid. Haar relaties met bijvoorbeeld Pablo Picasso, Georges Bataille en Man Ray werden gekenmerkt door intense betrokkenheid en maakten de Franse kunstenares ook tegelijk deelgenote van een zeer vernieuwende tijd.

Door Wim Adema

De schrijver en kunsthistoricus James Lord, die met Dora Maar sterk bevriend was, probeerde met woorden het geheim van haar persoonlijkheid te begrijpen. Hij ervoer een stem met de weerklank van een vogellied in de ruimte. Een zachte, melancholische persoonlijkheid die tevens snel, geestelijk scherp en alert van reactie kon zijn. Met een ondefinieerbare stem en verleidelijke oogopslag veroverde zij moeiteloos de man of vrouw die haar beviel. Dora was temperamentvol van karakter en toonde een onafhankelijke en vrije houding tegenover de liefde. Intellectuelen en kunstenaars zoals Paul Eluard, André Breton en Brassaï waren onder de indruk van haar intellectuele, artistieke en vrouwelijke aanwezigheid. Wie verder leest in de boeiende biografie van Mary Ann Caws ontdekt tevens een grote fascinatie voor de fotografie.

Reflectie van beelden
Dora Maar werd geboren als Henriëtte Theodora Markovitch op 22 november 1907. Haar vader, Joseph Markovitch, was een bekend Kroatisch architect met veel internationale opdrachten. Hij trouwde met de Française Julie Voisin. Door het drukke bestaan en een slechte ouderlijke relatie, had Dora een zeer onrustige jeugd en was er weinig ruimte voor privacy. Een fotocamera gaf haar echter in die jaren de mogelijkheid om belevenissen in fotobeelden vast te leggen; dat bood een mogelijkheid tot reflectie. Met een oude Rolleiflexcamera ontstonden in de twintiger jaren reeds opnames met een spiegel, waarin gezichtsexpressies verkend werden. Tegelijk werd ook een persoonlijke eenzaamheid zichtbaar. In deze foto's is een opmerkelijke sensitieve waarneming van de werkelijkheid aanwezig.

Tussen 1930 en 1933 ontstond een sterke fotografische en beeldende ontwikkeling. Met de fotograaf Pierre Kéfer werkte Dora Maar jarenlang samen op fotografisch gebied. Tot 1934 hadden zij een studio in Parijs. Experimenten met fotomontage, een puur gebruik van donker en licht, de verkenning van de horizonlijn, de aanwezigheid van stilte en een subtiele zwevende beeldbalans, veroorzaakten schaduw en geheimzinnigheid in fotobeelden. Opmerkelijk waren de Parijse impressies van boomtoppen, genomen vanuit een zeer hoog standpunt, waarbij ook een weifelend, zoekend en dubbelzinnig beeld herkenbaar werd. Japanse kunstenaars als Utamoro en Hiroshige inspireerden Dora Maar. Het werk uit die periode maakt duidelijk dat de relatie met Pierre Kéfer van grote invloed is geweest op haar ontwikkeling als fotografe en kunstenares.

New Photography
Met de bekende modefotograaf Harry Ossip Meerson werkte Dora Maar samen en retoucheerde voor hem foto's in de donkere kamer. Emanuel Sougez, een geschiedkundige van fotografie en woordvoerder van de zich in Frankrijk ontwikkelende 'Nieuwe Fotografie', raakte betrokken bij het fotowerk van Maar en inspireerde Dora tot het gebruik van technische innovaties zoals verandering van camerastandpunt, wijziging van perspectief, deformatie van het fotobeeld in de donkere kamer en fotomontage. Tussen 1930 en 1933 is er sprake van een sterke artistieke groei. Vooral de relatie met Man Ray werd belangrijk. In het camerawerk is een sterke gevoeligheid voor licht waarneembaar, vaak sensueel van karakter, hetgeen Dora Maar inspireerde tot magnifieke portretten van haar favoriete modellen Aissa en Nusch. Het sublieme gebruik van licht en donker en de aandacht voor subtiele details kenmerken deze opnames. Hun atmosfeer is vaak surrealistisch van karakter. Bijvoorbeeld in een opname van 1933 slaagt de fotografe erin om via een close-up op de golven van blond haar een kleine witte driemaster scherp aan de wind te laten varen.

Een werkelijk subliem fotografisch beeld. Ook voor de modefotografie had Maar een groot talent. Opnames uit die tijd zijn 'sophisticated' en inventief. Via de beroemde fotograaf Brassaï ontstaan ook veel contacten met andere fotografen en fotojournalisten. In de fotowerken van Dora Maar is vaak een grote intensiteit, onrust en soms woestheid aanwezig.

Na 1934
In die periode werd de relatie met haar vader hersteld. Als Henriette Theordora Markovitch ging zij verder. Het model Assia bleef een belangrijke inspiratiebron. Talrijke prachtige portretopnames ontstonden. Fotomontage en mooie contrasten in licht en donker intensiveerden de portretten. Voor modebladen als Madame Figaro en Magazine Beauté kreeg Dora Maar talrijke opdrachten. In die tijd hield zij zich ook bezig met straatfotografie (Barcelona, Londen en Parijs). Beroemd is een opname van het 'Blind Street Quartet (Londen, 1934). Het toont een grote verbondenheid met maatschappelijke eenzaamheid en onrecht. Zij was lid van talrijke radicale groepen, waaronder het collectief 'October'.

In haar dichtkunst ontstonden woorden als:

'I see the landscape unreachable
the light has stretched out
its nuance seems eternal….
…will mark afternoon forever
my happiness is like silence'

Surrealistische iconen & de Guernica
Nusch Eluard werd later haar favoriete model. Met deze portretopnames van Nusch toonde Dora Maar een intieme en dromerige verbeelding. Het beroemde surrealistische fotobeeld van Ubu (1936) werd een icoon voor de surrealistische beweging. Deze opname is hallucinerend van karakter. Tussen mens en dier loopt een grens van misvorming. Opmerkelijk is ook een foto van verwrongen en gekantelde keldergewelven, omringd door een vloed van water, met een desolate sfeer waarin een liggende misvormde vrouwenfiguur bedreigd wordt. (29, rue d'Asforge). De grenzen van het surrealisme worden opnieuw door de fotografe gevisualiseerd en verlegd. Gedurende haar relatie met Pablo Picasso heeft Dora ook een fotoverslag gemaakt van het ontstaan van de Guernica (1937), waarin de ontwikkeling van dit grote schilderij duidelijk wordt gemaakt. Opmerkelijk is dat Picasso ook geschilderderde portretten (Weeping woman,1937) van Dora gemaakt heeft, welk materiaal later door hem gebruikt werd voor de Guernica.

Gevangene van een blik
De biografie van Alicia Dujoune Ortiz toont na 1935 een zeer kwetsbare vrouw, overgeleverd aan de grillen van Picasso. Dat kenmerkte ook haar persoonlijkheid. Op een complexe en tegelijk enerverende wijze zocht zij de grenzen in haar bestaan op.

Het draaide niet alleen om het kijken maar ook bekeken te worden. Zij leefde op de grens van waarheid en illusie. En dat vond zeker plaats in haar passionele relatie met de Spaanse kunstenaar. Zij bleef echter altijd onvoorwaardelijk trouw in haar keuzes. Na een dramatische scheiding met Picasso in 1944 belandde Dora Maar in een psychiatrische kliniek. Later hervond zij toch een inwendige rust. Dichtkunst en schilderen vormden bakens in een mystieke afzondering.

Zij schreef: For a longtime no friend no passer-by/I walk alone. I speak alone.

Landschapsschilderijen uit die periode lieten lyrische en delicate kleuren zien. De sfeer was spiritueel. Herinneringen op foto's werden herbewerkt, herdacht, herplaatst en opnieuw ingevuld: geherstructureerd. Deze werkwijze leek Dora Maar te beschermen tegen de demonen van het verleden.

Op 16 juli 1997 overleed Henriette Theodora Markovitch te Parijs.

literatuur:

Mary Ann Caws; Dora Maar, with and without Picasso, a biography, uitgave: Thames & Hudson, 2000, ISBN: 0-500-51009.1;
Alicia Dujoune Ortiz; Gevangene van een blik, een biografie, uitgave Sirene, Amsterdam, 2006;
Een vertaling van: Dora Maar, prisonniëre du regard, uitgave: Grasset & Fasquelle, 2003, ISBN : 978-90-5831-366-9.