Katarzyna
Kobro
Designing a new world
In
de serie 'Opmerkelijke vrouwen van de avant-garde' (1900-1950)
staat deze keer de Poolse beeldhouwster Katarzyna Kobro (1898-1951)
centraal. Binnen Polen en Europa was zij in de jaren twintig en
dertig van de vorige eeuw een van de meest vooruitstrevende en
gedreven kunstenaars. Met haar partner Wladyslav Strzeminski (1893-1952)
ontwikkelde zij in Polen een eigen visie op het constructivisme.
Hoewel haar leven van korte duur was en Kobro met veel persoonlijke
tegenslagen te maken kreeg, bleek zij toch in staat de essentie
van het constructivisme te doorgronden en in het begin van de
vorige eeuw de beeldhouwkunst in Polen opnieuw vorm en inhoud
te geven.
Door
Wim Adema
Katarzyna
Kobro werd op 26 januari 1898 in Moskou geboren als de dochter
van Mikolaj von Kobro, een Rus uit Letland van Duitse afkomst,
en Eugenia Rozanowa, een Russin. In Moskou volgde zij het gymnasium
en maakte in die tijd reeds haar eerste sculptuur. Met haar toekomstige
echtgenoot, Wladyslav Strzeminski, maakte zij kennis in een hospitaal,
alwaar zij zieken verzorgde. Strzeminski verbleef daar om te herstellen
van oorlogsverwondingen. Tussen 1917 en 1920 studeerde Katarzyna
beeldhouwen en architectuur aan de School voor Schilderkunst te
Moskou. Vanaf 1918 werd zij lid van de Moskouse kunstenaarsvakbond
en maakte kennis met onder andere Malevitsj, Tatlin en Rodchenko.
Na haar studie trok Katarzyna Kobro in 1919 echter naar Smolensk
in Polen waar haar partner woonde en werkte. In deze stad gaven
zij daarna leiding aan een kunstopleiding en trouwden nog hetzelfde
jaar. Toen reeds nam het constructivisme in hun beider werk een
centrale plaats in. De eerste sculptuur van Kobro, 'Top-75 Struktura',
toonde echter nog de sporen van het kubisme en futurisme.
Strijd
om het bestaan
Het zijn voor deze kunstenares in Polen geen gemakkelijke jaren
geweest. De conservatief ingestelde kunstkritiek, maar ook de
afwijzende houding van vele collega's, zorgden voor een artistiek
isolement. Alleen haar echtgenoot Strzeminski steunde haar werk
met felle overtuiging. In het behoudende artistieke klimaat binnen
Polen was er weinig ruimte voor een avant-garde. De visie van
Katarzyna over het constructivisme kreeg weinig respons. In haar
internationale contacten ervoer zij echter een grote steun. Met
de Parijse groep Abstraction-Création voelde zij een sterke
inhoudelijke verwantschap en kreeg van hen ook veel waardering.
Na de geboorte van hun dochter Nika in 1936 veranderde haar leven
ingrijpend. Nika had een slechte gezondheid en vroeg zeer veel
aandacht en zorg. Na de Tweede Wereldoorlog verslechterde bovendien
de lichamelijke gezondheid van Katarzyna Kobro. Haar boeiende
reis werd door kanker in 1951 veel te vroeg afgebroken
Vernieuwing
van het constructivisme
Ongetwijfeld nemen de beelden van Katarzyna Kobro een wezenlijke
plaats in binnen de geschiedenis van het constructivisme. Zij
lijkt de ontwikkelingslijn door te trekken van Boccioni, Archipenko,
Vantongerloo en Van Doesburg. De Poolse beeldhouwster beschikte
over de intelligentie, artistieke onafhankelijkheid en het doorzettingsvermogen
om de relatie tussen object en ruimte een nieuwe dimensie te geven.
Door de oorspronkelijke en vernieuwende toepassing van beweging,
materiaalvorm, kleuren en drie-dimensionaal ritme krijgt de beschouwer
blijvende sterke visuele ervaringen. De sculptuur kreeg een nieuwe
plaats in de ruimte. In wezen zocht Kobro naar een functionele
kunst, waarin vormen in een nieuwe ritmische eenheid konden communiceren:
'grasping the form in computational, temporal and spatial rhythm'.
In haar talrijke essays getuigt zij van een scherp inzicht in
de beeldhouwkunst. Met haar man schreef zij in 1931 een boek over
hun theorieën, 'The calculation of Time rhythm'. Het geeft
de principes weer van het Unisme, een filosofie van Wladyslav
Strzeminski over de essentie van kunst. Hij schreef in 1922 dat
hij het werk van zijn echtgenote van Europees belang achtte.
Malevich
en Rodchenko als startpunt
In 1921 en 1922 ontwierp Kobro haar 'Hanging Constructions', waarin
nog de invloed van het supramatisme van Malevich en de ruimtelijke
opvattingen van Rodchenko herkenbaar waren. De sculptuur uit 1921,
gereconstrueerd in 1971, toont een ovaal ruimtelijk vaartuig dat
vergelijkbaar is met een Zeppelin. Aan twee kanten houden lineaire
ijzeren vormen haar in balans. Men ervaart een ruimtelijke eenheid.
Na 1924 veranderde echter het karakter van haar sculpturen. Er
ontstond een ander soort ruimtelijke beleving: 'Spatial sculpture
and spatial composition'. Abstracte, geometrische vormen tonen
een basis van 'universal vision of composing space', waarin materiaal,
kleur en drie-dimensionaliteit essentieel werden. Stradyslav,
haar man, steunde haar bijzonder in deze sculpturale visie en
werkwijze. In 1929 schreef Katarzyna Kobro in het blad Europ (nr.
02) dat zij de gesloten vorm van de sculptuur wilde openbreken.
Zij ervoer het massieve in veel Poolse beeldhouwwerken als heel
belemmerend. De gesloten vorm moest weer open gemaakt worden en
een wezenlijk deel van de ruimte worden. Het materiaal werd weer
de drager van trillingen en beweging. Vlakke vormen met rondingen,
ritmische combinaties van strenge geometrie zouden de horizon
van de visuele ervaring gaan bepalen. Vanaf 1925 tot 1928 werd
de kleur, met name de primaire kleur, tevens een wezenlijk onderdeel
van haar vormgeving.
Designing
a new world
In haar 'Spatial Composition' lijkt Katarzyna Kobro de ultieme
balans te hebben gevonden tussen idee en vorm. Dit object uit
1928 (40 x 67 x 4 cm) laat een 3-dimensionale sculptuur van rechte,
gebogen en twee-hoekige metaalvormen zien, waarbinnen een subtiele
eenheid van kleur (zacht oranje, wit, blauw en geel) de sfeer
en het ritme versterkt. Het is een architectonische visie op ruimte
en vormgeving. In dit werk lijkt Katarzyna een idee te hebben
ontwikkeld dat een nieuwe beleving mogelijk maakt: 'designing
a new world'. Een haast mathematische rust beheerst het concept,
waarin de horizon van het nieuwe gloort. Met dit werk nam Kobro
definitief afstand van de traditionele beeldhouwkunst in Polen.
Door haar experimenten, theoretische discussies en geschriften,
vond zij een nieuw abstract universum.
Moeilijke
politieke keuzes
Omdat Katarzyna Kobro van oorsprong de Russische nationaliteit
had, kreeg zij in haar Poolse leven vaak problemen. Door haar
huwelijk met de Pool Wladyslav Strzeminski ontstond tussen 1937
en 1947 een regelrechte confrontatie met de Poolse overheid. In
de jaren twintig was Katarzyna namelijk illegaal weggetrokken
uit Rusland om bij haar echtgenoot in Polen te kunnen wonen. Zij
riskeerde daarmee wel in Rusland een gevangenisstraf in Siberië.
Aan het begin van de Tweede Wereldoorlog wilde zij echter ontsnappen
aan de Duitse bezetting in Polen en trok naar Oost-Polen en later
naar de Sovjet-Unie. Uit angst voor een straf in Siberië
en mede uit zorg voor haar jonge dochtertje, keerde Kobro weer
terug naar de stad Lodz in Polen. Hier moest zij echter de zogenaamde
'Russische lijst' ondertekenen, waarin zij verklaarde anti-boljewist
te zijn en niet de communistische ideeën te ondersteunen.
Na de Tweede Wereldoorlog werd Polen echter bezet door de Sovjet-Unie,
waarna de toenmalige communistische partij haar confronteerde
met de ondertekening van deze 'Russische lijst'. Na een gevangenschap
van een half jaar in Polen werd Katarzyna Kobro na hoger beroep
in 1948 toch weer vrijgelaten.
Complexe
lijnen
In haar korte leven, zij werd slechts 53 jaar oud, wist Katarzyna
Kobro toch de kern van haar bestaan als kunstenares duidelijk
te maken. Met talrijke beeldhouwwerken, essays en een boek gaf
zij samen met haar man, de schilder Wladyslav Strzeminski, het
constructivisme in Polen een nieuwe vorm en inhoud. Tussen 1921
en 1936 kende zij evenwel bijzonder productieve jaren, als beeldhouwster
en schrijfster. De slechte gezondheid van haar dochter Nika veranderde
haar leven echter ingrijpend. Na de scheiding met haar man kwam
zij bovendien in een financieel zeer slechte positie terecht.
Met lesgeven probeerde Kobro het tij te keren. Dat betekende ook
het einde van haar artistieke loopbaan. Tot haar dood in 1951
heeft zij nog wel met pastel getekend en een aantal gipsbeelden
gemaakt, maar er was geen energie meer aanwezig om het constructivisme
verder vorm te geven. Bijzonder is dat haar dochter Nika (Jacobin)
Strzeminska later een succesvolle loopbaan had als arts, psychiater,
schrijfster en promotor van kunst. Over haar ouders schreef zij
een opmerkelijk en boeiend boek. Als gevolg van kanker overleed
Katarzyna Kobro op 21 februari 1951 te Lodz. Op een orthodoxe
begraafplaats in Lodz werd zij begraven. Haar dochter Nika, die
in 2001 stierf, werd later in het graf van haar moeder bijgezet.
Het leven
van Katarzyna Kobro was complex en tegelijk heel inspirerend.
Op
http://kobro.art.pl/prace/
vindt u vele foto's van werk van Katarzyna Kobro.
Literatuur:
*Katarzyna
Kobro en Wladyslav Strzeminski: 'Spacial Composition; the Calculation
of Time Rhythm, 1931 (principles of Unism)
*Nika Strzeminska: kunst, liefde, haat, Scholar, Warschau, 2001
*Nika Strzeminska: Katarzyna Kobro, Scholar, Warschau 1999 en
2004
*Katarzyna Kobro: 1898-1951; Henry Moore Institute, Leeds &
Museum Stzuki, Lodz, Polen -186 pp, 1999- ISBN 8.387937.037, 1999
* Constructivisme in Poland (1923-1936/BLOK-Praesens-a.r. (catalogus)
Museum Folkwang, Essen en Museum Kröller-Müller te Otterlo,
1973
*Wladyslav Strzeminski: 1898-1951, Kunstmuseum Bonn, 1994
*Merle Schipper: Innovative Sculptor of the 1920s
in: Woman's Art Journal, Vol. 1, nr. 02, Winter, 1981) pp 19-24
(published: Article Stable URL-10.2307/1358079
