Het Beeldende Kunstjournaal

Het verhaal van Johan De Witt

'Fake news' is een plaag, dat weten we inmiddels wel. Voor de negatieve effecten van fake news hoeven we niet naar Rusland of Amerika te kijken, ook in ons land werden en worden massa’s mensen opgehitst door leugens, verdraaide verhalen en kwaadaardige propaganda.

Door Peter van Dijk

Een luguber voorbeeld van waar een dolgedraaide, misleide meute toe in staat is in ons land, is de lynchpartij van de gebroeders De Witt op 20 augustus 1672. Hoe afschuwelijk die was valt te zien en te lezen op de tentoonstelling 'De wereld van De Witt' in het Dordrechts Museum. Johan de Witt, de Hollandse raadspensionaris, werd in juni 1672 verrast door een nieuwe oorlogsverklaring van de Franse zonnekoning Lodewijk XIV. Eigenlijk overviel deze aanval iedereen in het land. De Republiek, die al diep verdeeld was tussen voor- en tegenstanders van de Oranjes, raakte in paniek. Maandenlang voerden Oranjeklanten een smeercampagne tegen de gebroeders De Witt. De pamfletdrukkerijen draaiden overuren. Leugens, complotten, valse beschuldigingen, alle smerigheid die over Johan de Witt werd geroddeld, werd gedrukt. Hij zou Lodewijk XIV geholpen hebben en zijn eigen leger verwaarloosd. Hij zou kapitalen weggesluisd hebben naar Venetiaanse banken, beleggingen met staatsgeld hebben gedaan, steekpenningen van de Fransen hebben gekregen, in dienst zijn van de goddeloze Cromwell (toenmalig Engels dictator – red.). Enz. enz.

Adriaen Hanneman, 'Portret van Johan de Witt', 1657. Stichting Teding van Berkhout.

Toen Johan zijn broer Cornelis in de Gevangenpoort bezocht waar deze ernstig ziek wachtte op het oordeel van de rechtbank over andere onterechte beschuldigingen, ging het valse gerucht dat Cornelis ontsnapt was. Een menigte met degens, hellebaarden en musketten drong het poortgebouw en de kamer van Cornelis binnen. De broers werden meegesleurd. Cornelis en Johan de Witt werden meteen neergeschoten door leden van het schuttersgilde, omdat ze zich in de ogen van het volk hadden verzet tegen de terugkeer van de Prins van Oranje. 'Oranje boven, de Witten onder’, luidde de strijdkreet. Militaire bijstand om de relschoppers te bedwingen, werd geweigerd door de Prins. Een herbergier, een vleeshouwer, een marineluitenant en een wijnkoper, op het eerste gezicht gewone burgers, waren de moordenaars.

Verzetsdaad
Daarna werden de lichamen gelaten aan een waanzinnige meute. De broers werden ondersteboven opgehangen, een oude carnavaleske vorm van verzet, die we heden ten dage weer terugzien in de omgekeerde plaatsnaambordjes. Daarna sneed iemand de middel- en wijsvinger van Johans rechterhand af, waarmee deze het betwiste Eeuwige Edict (tegen de Oranjes) had gezworen. Vervolgens schreeuwde een ander dat dus ook diens tong eruit moest. Vervolgens ging de meute totaal los. Het hart van Johan werd uit zijn borst gesneden, en hem in het gezicht gesmeten, ook al een daad vol symboliek. Zijn mannelijkheid werd afgebeten. Idem dito. Vleeshouwers uit het publiek openden de lijken, zoals ze dat in hun dagelijks werk gewend waren met varkens te doen. Iemand slikte een oog door en schreeuwde: “Morgen schijt ik het weer uit”. Alle uitstekels werden afgesneden, vrouwen deden even hard mee als mannen.

Hoe grondig de leegroof van de lijken was, is op de tentoonstelling 'De wereld van De Witt' te zien, onder meer op de bekende tekening die Willem Paets maakte van de twee ondersteboven hangende leeggehaalde lichamen. Er ontstond een levendige handel in 'onderdelen-De Witt'. Een vingerkootje deed zes stuivers, een hele vinger vijftien en een oor dertig. Op de resten van Johans lichaam prijkte een papier met het opschrift 'landprins’, op dat van Cornelis 'waterprins'. Dat laatste vanwege de glorieuze Tocht naar Chatham, waarbij de ketting die de Theems afsloot aan flarden werd gevaren. Een stunt die in 1667 onder bevel van Cornelis de Witt door Michiel de Ruyter werd uitgevoerd. De gebroeders De Witt waren toen nog, vijf jaar eerder, de trots van de natie en werden bejubeld en overladen met geschenken en loftuitingen.

Ik beschrijf deze episode uit onze vaderlandse geschiedenis uitvoerig, omdat weer eens bleek hoe makkelijk een meute op te hitsen en te manipuleren is met een stroom van valse geruchten, bier, geld. Huisplundering bijvoorbeeld was destijds onder regenten een gevreesd lot. In bijna alle Hollandse steden vielen regenten eraan ten prooi, vanwege religieuze kwesties, voedselprijzen of politiek verraad. Deze plunderingen hadden ook een symbolisch aspect. Meubels en boeken werden het raam uitgesmeten, portretten kapot gesneden. Daarmee was de macht van de regent gebroken en het huis gezuiverd.

Prins Willem III heeft de misdaden die in zijn naam werden begaan niet willen verhinderen. Integendeel, hij beloonde de moordenaars vorstelijk. De man die de kroegen langs ging met twee bloederige harten kreeg van de prins een jaargeld van zeshonderd gulden (volgens de koopkrachtberekening zou dat nu rond de 30.000 euro bedragen).

Emanuel de Witte, 'De binnenplaats van de Beurs in Amsterdam', 1653. Museum Boijmans Van Beuningen, Rotterdam, bruikleen. Stichting Willem van der Vorm.

Tentoonstellingen met een verhaal
Ik ga graag naar tentoonstellingen die een verhaal vertellen. Behalve schoonheid brengen ze inzicht. Het Dordts museum begint er al aardig een specialisatie van te maken. De laatste tentoonstelling 'Liberté' (2024-25) ging over de Dordtse schilder Ary Scheffer en de revolutionaire Franse negentiende eeuw. 'Wanderlust' (2022) toonde de reislust van Nederlandse kunstenaars. De populariteit van de thematische tentoonstelling is de laatste decennia gestegen. Dit hangt samen met de toegenomen diversiteit in de samenleving en de behoefte om wisselende perspectieven en maatschappelijke thema’s in een nieuw licht te bezien. Denk aan bijvoorbeeld: 'Sag mir wo die Blumen sind', over de invloed van Vincent van Gogh op Anselm Kiefer (Van Gogh Museum, 2025), 'Slavernij, Revolusi' in het Rijksmuseum (2022), 'Rijzend water' (2021) in het Zeevaartmuseum, met foto’s van Kadir van Lohuizen over de klimaatcrisis, 'De Grote Suriname-tentoonstelling' in de Nieuwe Kerk van Amsterdam (2019). Etc. Een thematische tentoonstelling, met allerlei dwarsverbanden, vraagt vaak meer onderzoek, originaliteit en creativiteit en levert dikwijls interessante en leesbare boekwerken op.

Onkreukbaar
Op de tentoonstelling in Dordrecht, de stad waar de familie De Witt decennialang tot het patriciaat behoorde, wordt Johan de Witt neergezet als een onkreukbare, wijze, uiterst scherpzinnige, bescheiden en geduldige staatsman, die de grondlegger van de verzekeringswiskunde (het analyseren van financiële risico's – red.) en het poldermodel is geweest. Een van de kundigste en integerste bestuurders die Nederland heeft gehad. Het imago van De Witt veranderde in de loop der eeuwen met de kleur van de bestuurders. Christelijke politici waren oranjegezind, dus kritisch over De Witt. Staatsgezinden (aanhangers van het gezag van de Statenvergadering) en patriotten waren tegen de Oranjes en gaven De Witt groot gelijk met zijn anti-monarchistische opstelling. Johan zelf verwoordde zijn ideaal van een republikeinse staatsvorm zonder Oranjes als het 'Ideaal van de Ware Vrijheid'. Hij werd een overtuigde republikein, nadat de jonge Prins van Oranje, Willem II (24 jaar), in 1650 een staatsgreep pleegde. De Prins stuurde zijn leger op Amsterdam af en sloot vader Jacob de Witt met vijf andere prominente regenten op in Slot Loevestein, de gevangenis van de landverraders.

Willem II wilde de macht terug, maar dat wilden de regenten van de rijkste stad van Nederland en andere gezagsdragers absoluut niet. Amsterdam had flink betaald voor het winnen van de tachtigjarige oorlog en wilde eindelijk wel eens geld terugzien en dus bezuinigen op de krijgsmacht. Maar die was de voornaamste machtsbron van de Oranjes, de stadhouder was automatisch de legerchef. De coup mislukte omdat zijn Friese achterneef Willem Frederik van Nassau-Dietz met zijn troepen in de regen verdwaalde en Willem II zelf twee maanden later aan de pokken stierf. De provincie Holland wilde na deze couppoging absoluut geen nieuwe stadhouder meer, geen Oranje als legeraanvoerder, zeker geen onervaren jonge blaag. Het eerste Stadhouderloze Tijdperk ving aan, met Johan de Witt als raadspensionaris. Het genuanceerde beeld dat de tentoonstelling schetst van de mens en staatsman Johan de Witt is mede geïnspireerd door het boek 'De Ware Vrijheid' (2005) van Luc Panhuysen, die ook aan de rijke catalogus bijdroeg.

Geen politieke biografie

De tentoonstelling geeft inzicht in het leven en denken van Johan de Witt en zijn familie, het is niet zozeer een politieke biografie. Er zijn veel voorstellingen uit het familieleven bijeengebracht, zoals geschilderde portretten van Johan en zijn vrouw, van zijn vader en moeder, broer en schoonzus. Een verfijnd en fijn portret is van Johans echtgenote Wendela Bicker (1657), geschilderd door Adriaen Hanneman. Het toont een breekbaar hoofd vol krullen, met grote amandelvormige ogen. Zij is in het zwart gekleed, met oplichtende broches en parels. Verder in de tentoonstelling de geschonken bekers voor de overwinning bij Chatham, brieven, damast, lijstjes met bruiloft-invité’s, Johans rammelaar, het familiewapen, brieven van Johan. Johan schreef in zijn korte leven (46 jaar) meer brieven dan Voltaire in zijn lange leven (83 jaar). Rond 25.000, versus 20.000.

De omgeving, waarin Johan vanaf zijn 27ste het hoogste ambt van raadspensionaris vervulde (feitelijk dat van minister-president nu – red.), de spin in het web van de Nederlandse en de internationale politiek, wordt geïllustreerd in genrestukken van hoog niveau.

Adriaen Hanneman, 'Portret van Wendela Bicker', 1657. Stichting Teding van Berkhout.

We zien onder meer de 'Houthandel bij Dordrecht' (1639) door Aelbert Cuyp, waarin de De Witts de basis van hun fortuin hebben gelegd. Verder de 'Nationale Synode van Dordrecht' (1621), de historische bijeenkomst van de gereformeerde kerk om de strijd tussen preciezen en rekkelijken te beslechten, geschilderd door Pouwels Weyts de Jonge. De rechtzinnigheid spat er vanaf. 'De binnenplaats van de beurs van Amsterdam' (1653), prachtig gezien door de schilder Emmanuel de Witte, een volle marktplaats met goed en bont geklede heren. Behalve een plek van geld, duidelijk een plek voor sociaal verkeer. Caspar Netscher laat in 'Het Kaartpartijtje' (1665) zien dat een spelletje kaart al gauw een flirt kan worden. Er zijn kokette jongedames en verwachtingsvolle keurige jongemannen. Ook Johan had in zijn jeugdjaren zijn dans- en flirtavondjes.

Een mooi schilderij is van Gabriël Metsu, 'Het zieke kind' (1664). Het ontroert door de afwezige blik van het kind, door de troostende houding van de dienstmeid en de gedempte kleuren. Ook het gezin van Johan was vertrouwd met zieke kinderen, drie van zijn acht kinderen stierven voortijdig. Johan zelf is vele malen geschilderd. Een van de mooiste portretten is dat van Adriaan Hanneman (1657), de hofschilder van de De Witts. Johan, slechts 32 jaar, kijkt buitengewoon schrander, afstandelijk, toont alles onder controle te hebben. Gekleed in zijn zwarte fluwelen jas lijkt spil- en praalzucht hem volkomen vreemd te zijn. Hij was Hollands bescheiden 'hoogste dienaar’.

Knappe ingrepen
De republiek heeft veel aan Johan De Witt te danken. De zware staatsschuld door de oorlog tegen Spanje, heeft hij weg weten te werken. Hij bouwde een nieuwe vloot op en kon dankzij zijn geduldige gepolder op de steun van de andere provincies rekenen. De handel bloeide, dankzij de koloniën en de vloot. Na de lange oorlog werd Holland steenrijk, de Gouden Eeuw was aangebroken. De Witt wist door een snel bondgenootschap met de Engelsen en Zweden in 1667 de oprukkende Franse koning Lodewijk XIV tegen te houden, die aan landjepik begonnen was. Vervolgens werd de Engelse koning Karel II, die de zeevaart van de Hollanders frustreerde, voor gek gezet door het bravourestuk in Chatham. Dat waren knappe ingrepen van De Witt, maar ze legden ook de basis voor zijn ondergang. Beide vorsten waren diep beledigd en besloten samen tot een afstraffing van dat dwergstaatje aan zee, de Republiek der Zeven Provinciën. In het diepste geheim,-officieel waren zij vijanden van elkaar-, tekenden ze in 1670 het Verdrag van Dover. Een samenzwering vol wraak, rancune en eigen baat.

Doortrapte ijdelheid
Johan had nooit gedacht dat gezalfde koningen woordbreuk, het overtreden van de bijstandsverdragen met de Republiek, zouden kunnen plegen. Het lag het niet in zijn aard om anderen van zulke lage daden te verdenken, hij was de onkreukbaarheid en betrouwbaarheid zelve. Hij had zich totaal vergist in de doortrapte ijdelheid van vorsten.

De samenzwering van Engeland en Frankrijk met de bisdommen Münster en Keulen tegen de Republiek, leidde tot het fameuze 'rampjaar’ 1672 en de Hollandse Oorlog. Op zee wist Michiel de Ruyter weliswaar de Engelsen en de Fransen te verslaan, maar op het land viel de Zonnekoning via de bisdommen met 120.000 man Nederland binnen en nam uiteindelijk Utrecht in.

Paniek brak overal uit. In Holland stak men de dijken door en de Franse opmars viel stil, waarna de soldaten met het plunderen van overheidsgebouwen, kastelen en boerenbedrijven begonnen.

Gabriël Metsu, 'Het zieke kind', 1664-66. Rijksmuseum, Amsterdam, aankoop met steun van de Vereniging Rembrandt.

Lodewijk won zelf uiteindelijk niet veel land bij deze oorlog, wel liet hij de Vlaamse industrie verwoest achter en had hij de macht van Holland gebroken. De Gouden Eeuw was verleden tijd. Johan de Witt was de enig mogelijke zondebok voor dit fiasco, als leidsman van de beweging Ideaal van de Ware Vrijheid, als republikein, als gewone burger die het land van de bankroet redde, oorlogen won en de Gouden Eeuw mogelijk maakte. Maar die zich uiteindelijk vergiste in de doortraptheid van de grote landen. In Holland brak de volksopstand uit waarmee dit artikel begint, geregisseerd door de Oranjekliek en gesteund door de Engelsen. De gebroeders De Witt werden vermoord en Willem III kreeg het stadhouderschap van Holland aangeboden. Oranje boven, De Witten onder.

De wereld van Johan de Witt, Dordrechts Museum, Museumstraat 40, Dordrecht, t/m 7 december 2025. Website: www.dordrechtsmuseum.nl.

Peter van Dijk is journalist.

Okt. - nov. 2025, 20e jg. nr.3. Eindredactie: Rob den Boer. E-mail: redactie.bkj@gmail.com.

VOORKANT	ACTUEEL	AGENDA	UITGELICHT	ARCHIEF	COLOFON
voorpagina artikel	recensies van tentoonstellingen	actuele exposities Nederland België	opmerkelijke kunstberichten	artikelen uit vorige nummers	over Het Beeldende Kunstjournaal